Сіздерге көрсететін бұл жәдігер мен үшін ескірмейтін естелік. Соны әлі күнге дейін сары майдай сақтап келемін. Ақпан айында, ақынның туған күні қарсаңында оған дәл баяғыдай тебірене қарайтыным бар. Әсіресе 11-ші қаламұшпен жазылған ақынның қолы жаныма соншалықты жақын. Қатырма қағаздың бетін ақырын ғана сипалаймын. Сол кезде мәз болып шулаған екінші кластағы менің құрдастарымның дауысы құлағыма келеді…
Кіндік қаным осынау ұлы топыраққа тамды. Қарасаз – қарасаң көз тоймайтын көрікті мекен. Қыста аппақ тон киіп, жазда бар аймағы жасыл кілеммен көмкеріледі. Өзі – Кетпен, Талас, Елшенбүйрек тауларының ортасында. Бір шоқыдан екінші шоқының еңсесі биік, асқақтап көрінеді. Сен де дүниеге осы деңгейден қарауға дағдыланасың.
Бұл маңның орманы мен тоғайы қандай?! Табиғаттың өзі ғажайып бір саябақты Қарасазға әкеліп орната салғандай. Онда не жоқ дейсіз, бәрі бар. Ағаштардың неше түрі өседі. Талшыбықтары таудың қыздарындай нәзік. Гүлдері жұпар шашқан шіліктері мен бозқарағаны ерекше. «Сирен аты біздіңше бозқараған» деп Мұқағали ағамыз бозқарағанға керемет анықтама берген.
Нулы, сулы болған соң аймақ аң-құсқа бай. Сыртқы, ішкі, ортаңғы деп аталатын үш сала Қарасуда үйрек-қаздың алуан түрі кездеседі. Шіл, кекілік, тоқтыбалақта (дуадақ) есеп жоқ. Біз еліктердің дәл қасымызға келіп мөлдіреп қарап тұрғанын талай көрдік. Қарасаздың сондағы тіршілігі ертегі сияқты десем, қазіргілер сенбейтін шығар.
Осы өңірде Алжан ата ұрпақтары мекендеген үш колхоз болды. Олар – Соцқазақ (қысқартпай айтқанда Социалистік Қазақстан), Жылыбұлақ және Энгельс (Қарасаз). Үшеуінің орталығы Соцқазақ еді. Өйткені бүкіл аудандағы екі орта мектептің біреуі осында бой көтерген. Сом қарағайлардан қиюластырып жасалған еңселі үй өз кезеңінің айтулы құрылысына жататын.
Орта мектептің көркі алыстан көз тартады. Алдына спорт алаңы жасақталған. Оқушылар турникке тартылып, арқанға өрмелеп дегендей, неше түрлі жаттығулар жасайтын. Мұнда доп ойнауға да мүмкіндіктер болды. Осы орта мектептен есімі елге белгілі небір азаматтар түлеп ұшты.
Шалғайда жатқан Соцқазақ тұрпатына қарамай көп ұлтты. Ауылда чуваш Ивановтардың, мордва Гришиндердің, орыс Кочергиндердің әулеттері өмір сүрді. Олар қазақшаны бізден үйренсе, біздер олардан ауыстырып орысшаға тіл сындырдық. Соцқазақтың үлкені – менің атам Өмірзақ. Ол кісімен қатарлас Бозымбай, Бейсенбі, Қыдыр, Насыр, Жылқыбай, Жұмәділ секілді қариялар елдің берекесі еді. Бәрін қас-қабақтарымен-ақ түсіндіретін. Ақыл беріп, жөн көрсететін. Қызыл саясатқа қарамастан қариялар бастап, қалғандары қостап Наурызды дуылдатып тойлайтын. Менің есімде қалғаны – көктем келгенде ауыл маңы қызыққа кенелетін. Мұқағали ағаның «Наурыз айы туғанда» деген өлеңі осындайдан шықса керек.
Соғыстан кейін көп нәрсе өзгерді. Соцқазақтағы орта мектеп жабылды. Оның есесіне Қарасазда – Энгельс колхозында жеті жылдық мектеп ашылды. Шаруашылық орталығы сол жаққа қарай ауды. Соцқазақ пен ескі Қарасаздың арасы үш шақырым болатын. Біз, балалар, енді оған жаяу қатынасып оқитын болғанбыз.
1957 жыл мен үшін ерекше кезең саналды. Бірінші кластың партасына отырдым. Қатарынан бес жыл екі ауылдың арасын шаңдаттық. Класс жетекшіміз Сымаш Шынәсілов деген кісі. Жасы біразға келген, шашы аппақ, ересек адам. «Бізді ата мұғалім оқытады» деп соған-ақ кәдімгідей мақтанушы едік.
Мұқағали ағаның қызы Майгүл Мақатаева менің кластасым. Тұлымы желбіреген, денесі нәзік кішкентай көрікті қыз еді. Ал сабақ оқығанда алдына жан салмайтын. Барлығын тез ұғып, тез қабылдайды. Тапсырмаға берілген өлеңді сол сәтте жаттап алып, қайталап беретін. Бәріміз Майгүлге қарап сап түзедік. Одан қалмауға тырыстық. Қазір ойлаймын, егер Майгүл тірі болғанда, сөз жоқ, әкесіне тартатын еді. Бәлкім әкесінен артатын еді!
Келесі, 1958 жылы біздің класс жетекшіміз ауысты. Ол кісінің орнына Мұқағали Мақатаев келді. Бастауыш кластың мұғалімі әмбебап. Барлық сабақтан дәріс береді. Мұқағали аға балалардың тілін тез табатын. Әңгімесі жалықтырмайтын. Өте түсінікті сөйлейді. Ондай сөздің миыңа қонбауы мүмкін емес. Мұқағали ағаның білімі ғана емес, кескін-келбеті де ерекше. Әсіресе иығына түскен қара шашына қызығып қараймыз. Оны артқа қарай бір сілкіп тастап жаңа сабақты түсіндіретін.
Сонымен 1959 жылдың мамыр айында екінші класты аяқтадық. Мен үздік бітіргендердің қатарына қосылдым. Бірнеше бала Мақтау қағазымен марапатталды. №3 Мақтау қағазды маған арнап жазыпты. Онда класс жетекшіміз Мұқағали Мақатаевтың қолы тұр. Ұлы ақынның қолтаңбасына әлі күнге дейін сүйіне қараймын. Оны бала-шағама көрсетемін. Ақынның шәкірті атанғаныма мерейленемін. Өзгелерге елеусіз көрінетін осынау Мақтау қағазы мен үшін орден, медальдардан кем емес. Соның әңгімесін «Мұқағали» журналы арқылы барша жұртқа жеткізуді өзіме парыз санадым.
Ескі Қарасазда менің нағашыларым тұрды. Олар – математик мұғалім Әділ және Бегділ Кенжебековтер, Уәли, Нұрбосын Нұғымановтар, Батырхан Ағымановтар. Бір кездері Шелек өңірінен осында қоныстанып, қарасаздық болып кеткен. Бәрінің мекенжайы Мұқағалидың үйімен бір қатарда. Сабақтан шыққан соң мен де Қуанышбай, Амантай, Майгүлдермен қосылып сол жаққа барамын. Қарасаздың балалары өте тату. Ойынның көрігін қыздырамыз.
Нағашы атам Кенжебек жылқышы. Шоқы әжеміз әулеттің басшысы. Нағашы апам Нұраханның дәмді тамағына тойып алып құрбы-құрдастармен бірге аулада асыр салатынбыз. Кешке қарай ғана Соцқазаққа жол тартушы едік… Міне, содан бері қарай алпыс жылдың зу етіп өте шыққанын аңғармай да қалдық.
Кешегі Соцқазақ қазір Қарасаз деп аталады. Ал ескі Қарасаз сырын ішіне бүгіп тым-тырыс жатқан жапан дала. Бір кезде онда өмір болғанын, Мұқағалидың Қарасазда туғанын және сол ауылда тұрғанын бізден басқа ешкім біле қоймас. Ел жаққа барғанда міндетті түрде уақыт тауып Қарасаздың қара орнына тағзым етіп, бозқараған тоғайын аралап қайтатыным бар.
– Қалай, Өмірзақов?! Үлкен жігіт болдың ба? – деген таныс дауыс естілгендей кенет артыма жалт қараймын. Өмірзақ – атам, Мұхаметжан – әкем. Мектеп бітіргенше атамның баласы болдым. Менің қазіргі тегіммен Мұхаметжанов демей, Өмірзақов деп бір-ақ адам айтады. Оның кім екенін мен жақсы білемін. Ол – класс жетекшім Мұқағали Мақатаев.
«А-а!» деймін артыма бұрылып. Дауысыма ешкім жауап қайтармайды… Содан кейін ескі Қарасазға сағынышпен көз салып тұрам да үйреншікті жолыма түсемін. Ішімнен Мұқағали ағаның өлеңдерін бірінен соң бірін жалғастыра оқып келе жатамын.
«Мұқағали» журналы №1, 2020 жыл
