Ақтоты Райымқұлова. Ақынның маңдайымнан сипағанын жақсы ырымға баладым

Мұқағали туралы әңгіменің жаңғыратыны және жал­ға­са­тыны заңдылық. Өйткені ақын жырлары өміршең. «Өткірдің жүзі, кестенің бізі» сала алмайтын өрнекті хас талант көркем сөзбен жүректерге тоқыды. Ойшылдық пен суреткерлікті ұш­тастырды. Ақын шығармашылығы жайын­да аз айтылған жоқ. Соған қарамастан, қырлары мен сырларында құпия көп. Іздеушілерін толғандырады, ой­­лан­­дырады. Тереңіне сүңгітеді, биігіне жетелейді. Осы ең­бектердің бәрі мұқағалитануға қос­ылатын үлес.

ҚР Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлованың әңгі­месі қызық та мазмұнды, ауқымы кең.  Мемлекет қайраткерінің көзқарасымен де баға береді. Со­ным­ен қатар, жазушының қызы ретіндегі жадына сақталған әдемі ес­теліктерімен бөліседі.

– Ақтоты ханым, көлемі  шағын болғанымен «Мұқағали» жур­налының өткен нөміріне  шыққан естелігіңіз  әсерлі. Ақынға деген  ыстық ықы­ласыңызды білдіреді. Осы оқиғаның мәнісін таратып айт­саңыз қалай болады?

– Сіз алдымен әлеуметтік желіден көрініп, одан кейін «Мұқағали» журналына жарияланған фотосуретке қатысты  сұрап тұрсыз ғой. Ішінде әкем бар бұл жәдігер біздің үйде жоқ еді. Нағыз жайдарман жаңалық болды. Қазақтың атақты ақыны Асқар Тоқмағамбетовтың қызы Аягөз ханым бәріміз үшін  тосынсый жасады. Көне сурет көзіме оттай басылды. Әкем Рахметолла Райымқұловпен бірге жүрген ақын-жазушылар менің де жаныма  жақын. Ол кісілерге баяғыдай еркелегім келді. Балалық сағынышпен тебірене қарадым. Әбділда Тәжібаев, Мұқағали Мақатаевтар тіріліп келіп столды айнала қоршап отыра қалғандай.

Қаламгерлердің шабытты шақтары, өзімнің балдәурен күндерім кәдімгі киноның лентасындай көз алдыма келді.  Сол кезеңдердегі  жазушы әкелеріміздің әрқайсысы бір-бір тұлға еді ғой! Олар әде­биетте де, өмірде де ірі  қалыптарынан айнымады. Тұрмыстың ұсақ-түйектеріне назар салмайтын. Қазақ әдебиетінің жай-күйі, ұлттың болашағы толғандыратын. «Ақырын жүріп, анық басты». Небір игі­лікті істерді сапалы атқарды. Сондықтан 60-шы жылдарды  қазақ әдебие­тінің алтын ғасырына теңейміз. Егер осындай білім мен та­ным­ға бай зиялы орта болмаса, нартұлғалар қайдан шығады? Соның бір дәлелі және бірегейі Мұқағали Мақатаев емес пе?!

Өзіңіз білесіз, жырсүйер қауым ақпан айын асыға күтеді. Ел Мұқа­ғалиын еске алады. Ол арыны мен дарыны адамдық жара­ты­лы­сына үйлескен ерекше жан. Асқақ тұлғасы аспантаудың асқар шыңы Хантәңіріне ұқсайды. Дауысы да құлағымда. Көктем келгенде жасынды жарқылдатқан күндей болып күркірейтін.

Отбасымызға жақын жандардың бірі Мұқағали еді. Себебі әкем екеуінің түйсіктері мен түсініктері  тез қабысатын, тез табысатын. Әңгімелескенде бірін бірі толықтыратын. Жандары шуақ шашатын. Өзіңді ұққан адаммен сыйласқан да, сырласқан да бір ғанибет қой.

Меніңше, ақын «Сәби болғым келеді»  деген өлеңді жай жаза салған жоқ. Бұл – рухани тазалыққа құмартудан туған ғажайып жыр. Шығарманың лирикалық кейіпкеріне қараңызшы, тура ақынның өзінен айнымайды. Мұқағали да көңілі көркем, жүрегіне кір тұр­майтын бала мінезді адам болды. Қазақта «Бала – тамыршы» де­ген мақал бар. Бүлдіршіндер сезгіш, жаны жұмсақ жанды жазбай таниды. Сондықтан шығар, Мұқағали атамыз мені қасына шақырса жатырқамай жетіп барады екенмін. Алдына отырғанды жақсы көріппін. Ақиық ақынның аялы алақаны маңдайымнан сипағанын мен үнемі жақсы ырымға баладым.

– Өлеңдерімен қалай сусындайсыз?

– Мұқағалиды оқымау мүмкін емес. Ақынның жыры – өмірдің сыры. Талғамыңды  өсіреді, танымыңды тереңдетеді. Лапылдаған оты бар ойшыл өлеңнің шапағатына ғана бөленбейсің, ұлы ұстаз­дың дәрісін тыңдағандай сергіп, бойыңа күш пен қуат дарытасың.

Мақатаев биігі ешқашан аласармайды. Сондықтан пікірімді хакім Абайдың « Өлді деуге бола ма ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған» дейтін пәлсапасымен түйіндегенді жөн көрдім.

– Ақтоты ханым, «Талантты құрметтеңдер тірісінде» деп еді Қадыр Мырза Әлі ағамыз бір өлеңінде. Сіз өскен шаңырақтың Мұқағалиға арналған ізгі ілтипатын білдік. Ата-анаңыздың сондағы әңгімелерінен құлағыңызда қалған не бар?

– Әкем шығармаларын қара сөзбен жазса да, жақсы өлеңге қуа­нып марқаятын жан еді.  Мақатаев жырларындағы ерекшеліктерді елден бұрын таныды. Ақын үйімізге келсе қуанышы қойнына си­майды екен.  Ғажайып өлеңдер  Мұқағалидың диктор дауысымен орын­далғанда тіптен құлпырады ғой. Сенсеңіз, мен ата-анамның ақынға деген ықыласын сөзбен айтып жеткізе алмай отырмын.  Тірісінде мансап пен марапат бұйырмаған жыр тарланы күнделікті өмірде елеусіздеу көрінгенімен, сөз таныған  жұрттың құрметіне бө­ленбей қалған жоқ

Енді жоғарыдағы фотосуреттің жайына тағы бір тоқталайын. Ондағы жазушылар Сыр еліне іссапарға барған екен. Сол топтың құрамында Мұқағали да болыпты. «Сыр елі – жыр елі» деген бекер те­ңеу емес. Барлық кездесулерде  Мұқағали жұрттың көңілінен шық­қан. Оқырмандар қошемет көрсетіп, сатырлата қол соққан. Суреттен  қаламгерлерді анық байқайсыздар. Мұқағали өзінің рухани әкесі  атанған  адаммен  Қызылордада бірге жүргені көп жайды аңғартса керек. Қысқасы, ақиық ақын сол сапардан  Алматысына қа­нат­та­нып қайтқан. Қаламгер өмірінде мұндай қуанышты сәт­тер­дің аз болғаны, әрине, өкінішті!..

Мұқағалидың мықтылығын ақынның көзі тірісінде алыптар тобы­­ның өкілі, классик жазушы Ғабит Мүсірепов те мойындаған. 1973 жылы 17 наурызда ол кісімен қалай әңгімелескені ақынның «Күн­деліктерінде» бар. «Аққулар ұйықтағанға» тебіреніп пікір айтты» дейді Мұқағали. Одан кейін алтын қалам сыйлапты. Ақын өзіне көр­­сетілген құрметтің қарымтасы ретінде «Ғабеңе» деген атақты өлеңін жазады. Сол кезеңдерде біз білмейтін мұндай оқиғалар аз бол­маған сияқты.  «Талант – тас жарады»  деген осы.

Мұқағали өз бойындағы қабілет-дарынды тиімді пайдаланды, ысы­рап етпеді. Уақыттан ұтылмады. «Майданға түспей бәйге ал­мады». Ақиқат жолымен ғана жүріп көздеген сөресіне жетті. Өйт­кені, еңбек пен ізденістің тізгінін әрқашан тең ұстады. Осыншама жұмыстардың абыройлы нәтижесі – артында қалған асыл жырлары! Қызығын ұрпақ­тары мен халқы көреді.

– Сіздің әкеңіз, жазушы Рахметолла Райымқұловтың  «Түйелі адам» деген хикаятына Мұқағали Мақатаев оң баға беріп, са­раптамалық мақала жазған екен. Егер осы мақала отбасы­лық архивте сақталса, бізге үзінді оқып беруге қалайсыз? Бұдан кейін екі қаламгердің қарым-қатынастары бұрынғыдан да есе­ле­не түскен шығар?

– Ең алдымен анам Мәкизаның сөзіне тоқталайын. «Әкең – Мұқағали Мақатаевпен бірге туған бауырдай сыйласты. Сол қалып­тарынан  өзгермеді. Екеуі  шалғайдағы екі өңірдің тумасы. Оларды қауыштырған рулық аталастық емес, рухани жақындық. Несін ай­тасың, біз білетін Мұқағали жігіттің нағыз төресі еді! Өте сезім­тал, қағілез жан. Көзіңе қарап тұрып жүрегіңе үңіледі. Адалдықтан аттамайды, адамдыққа бас иетін. Өзім дегенге өзегін жұлып беруге дайын тұратын», – деуші еді.

Соның  дәлелі өзіңіз айтқан  мақала. Қолым қалт еткенде оған қай­талап қарайтыным бар.  Мұндағы сөйлемдер  шын жүректен туған.  Жасандылықтан ада. Ақынның оқырман ретіндегі және сыншы ре­тіндегі ризалығы  шығарманың өнбойынан анық байқалады.

1962 жылы жазушы Рахметолла Райымқұловтың «Түйелі адам» деген повесі шығады. Сол жылдың 20 шілдесінде Мұқағали Мақа­таевтың «Бір күн, бір түннің оқиғасы» деген мақаласы «Қазақ әде­биеті» газетіне жарияланыпты. Автор «Түйелі адам» повесін сын­шы­лық көзқараспен таразылайды. Бүкпесіз ой айтады, пікір біл­діреді. Осы мақала арқылы жазушыны жігерлендіреді. Қалам­гер­л­ік сенімін нығайтады. Көркем сөздің құнын Мұқағали секілді дәл танитын адамның бағасы әншейін оқиға емес. Қазір ол тіптен қымбат, көзге оттай басылатын жәдігерге айналды. 

Енді өтінішіңіз бойынша мақаладан оймақтай үзінді оқиын.

 «Түйелі адам» повесі туралы бірқатар жолдастар «Жақсы повесть, бірақ Маин Ридке еліктеген» дегендей пікір айтады. Мақұл-ақ делік. Елік­теудің де еліктеуі бар, біздіңше, Р. Райым­құловтың «Түйелі адамы» Маин Ридтің «Басы жоқ салт атты­сының» қанжығасында кетпеген, дербес көркем туынды.

…Повесте жазушы әр тектес адамдардың жан дүниесін іс-қимыл­дары арқылы шебер де жатық тілмен жан-жақты көр­се­теді. Оқу­шының назарын баурап алатын оқиға желісі де шы­мыр, ширақ. Табиғат суретін жасауда да жазушының жаңа бояу­­лар ізде­гендігі көрініп тұр. «Ұшы-қиыры жоқтай көкпеңбек кең дала жаядай жайылып жатыр. Дала төсін қақ жарған қара жол иегін тым ұзаққа арта түсіпті. Жетіп көр де­гендей о да бұлдырап, алысқа меңзейді», – дейді. Райымқұловтың тілі оралымды, өзін­дік үн-сазы бар…

«Түйелі адам» – әдебиетіміздің қорына қосылған сапалы шығарма.»

– Бәрекелді! «Бәрі де кеше еді ғой, кеше еді ғой» деп ақын­ның өзі айтқандай, көп нәрсені еске түсірдіңіз. Енді келесі сұ­рақ­қа көшейік. Ол – Мақатаевты шетел тілдеріне аудару жа­йында. Бүгінгі таңда ақын жырлары әлемді шарлай бастады дей­міз. Әрине, ондай ақпараттар қуандырады. Десек те, осы ау­дар­ма­лардың өз оқырмандарына әсер ету деңгейі, көркемдік сапасы қандай деген ой туады. Бұған қатысты не дейсіз?

– Ең басты шарт – аудармамен жұмыс істейтін қаламгер оның үлкен өнер екенін білуі керек. Аудармашылыққа  да талант,  білім мен жауапкершілік қажет. Содан кейін ғана түпнұсқаға жақындайды. Теңессе тіптен жақсы. Сонда ғана  толыққан шығармаға айналады. Осы деңгейде тәржімаланса ақын өлеңдерін шетелдіктер әрі тү­сініп, әрі тұшынып ризалықпен қабылдайды. Әлемдік тәжірибенің мектебі өте күрделі.

Аудармада прозадан гөрі поэзияның жолы нәзік, салмағы ауыр. Олай  болатын  себебі, поэзия ұйқаспен орындалады. Барлық тол­ға­­­ныс, сурет пен ой соның аясына сиюы керек.  Жалаң тіркес, жа­да­ғай тіл әккі аударманың жүгін көтере алмайды. Мәселен, Пушкинді қазақшалау үрдісін мысалға алайықшы. Елімізде оның қолға алын­ғанына 80-90 жылдың жүзі болды. Бұл деген ғасырға жуық уақыт. Бірақ Пушкинді қазақша сөйлету әлі күнге дейін қиын.  Орыс тілін жете меңгерген аудармашылардың өзі Абайға жете алмады. Ал Абайдың  алапат күші  Пушкинді қазаққа айналдырып жіберген. Сон­дықтан «Татьянаның қырдағы әнін» бүкіл Шыңғыстау өңірі төл шы­ғармасындай жаттап, жадына тоқыды. Оны даланың қоңыр әуеніне қосып шырқады.

Мұқағалидың шет тілдеріне аударылуы да сондай деңгейге көтеріл­се, бар халыққа түсінікті сипатта әсер беріп, планетаны еркін ара­­ласа дейсің. Шүкір, оған алғашқы қадамдары жасалып жатыр. Ақын өлеңдері «Нью-Йорк» баспасынан шықты. Түрікше де сөй­леді. «Зов души» болып 1977 жылдың өзінде-ақ кітабы орысша жарық көрген. Әрі қарай жалғасуда. Қайша Тәбәрікқызы деген қандасы­мыз қытайшаға аударды. Монғолша, татарша, қырғызша деген се­кілді, әр тараптағы аудармашылар өзара жарысқа түскендей бел­сеніп жатыр. Француздар да ынталы көрінеді. Санын есептесек жаман емес, сапасы да соған лайық болса дейміз. Әрине мұның бәрі қоғамдық ұйымдар, қоғамдық қорлар негізінде орындалған істер. Осының бәрін ойлағанда мұқағалитану орталығының қажет­тігі  уақыт өткен сайын біліне бастайды.

Жазушы Марат Қабанбайдың  Мұқағали туралы жаз­ғаны бар. «Ұлы ақындардың тағы бір белгісі – өзге тілге өліп кетсең де ау­дарыл­майтыны. Аударылады, бірақ аты ғана. Мәселен, Мұқағалиға сары шашты парик кигізіп, жирен сақал, мұрт жап­сырған се­кілді» деген еді. Ақиық ақын жырларындағы тереңдік пен сұлу­лық шетелдіктерге  тура қазақтың өзіндегідей жарқырап көрінсе қандай керемет! Менің айтайын дегенім де осы. Басталған іс тоқтамайды. Мұқағали өлеңдері ақырындап шет тілдерінде сөйлеп жатыр. Сөйтіп саннан сапаға ауысады. Ең бастысы, аудар­малар «аллеясының» негізі қаланды.

– Ән шығарудың заңдылығын жақсы білесіз.  Бұл жерде ком­позитор мен ақынның үйлесімі өте қажет. Ол –  өнер құл­пысын аша­­тын алтын кілт. Мұқағали  композиторлармен көп тізе қос­паса да  үйлесу  ережесін мұқият сақтаған тәрізді. Өлең­дерінің бәрі әнге сұранып тұр.  Бұл нені аңғартады?

– Мұқағалидың жұмбағы көп қой, бұл ерекшелік те соның бір парасы.  Жыр  шумақтарына шындап құлақ тоссаңыз бәрін аңғара­сыз. Арасынан қазақтың әсем әуені естіледі. Оны композиторлар мен сазгерлердің  байқамауы мүмкін емес.

Мұқағали музыканы терең түсінген адам. Бетховенді, Моцартты өзінше зерттеді. Құрманғазы мен Тәттімбетті тың­дамай тұра ал­мады. Адамзат үшін өнер ортақ құндылық. Ақын дүниенің осы қа­сиет­терін жүрегімен, жанымен  ұқты деп ой­лаймын. Бәлкім, қалам ұстаған сәттерінде көкірегін ән кер­неген шығар.Сондай әуездің жыр жолдары болып қағазға түс­кеніне шүбә келтірмеймін.

Кейде  Мұқағали Мақатаевтың бір сөзіне бірнеше композитордың қатарласып ән жазатыны бар. Соның бірегей мысалы деп Нұрғиса  Тілендиев пен Елена Әбдіхалықованы айтар едім. Екеуі де «Есіңе мені алғайсыңды» таңдады. Қызығы сол, екі ән де тыңдаушыға ұнады. Олар ақын биігін екі қырынан көрді. Оны өздерінше игерді.  Қателескен жоқ. Демек, дұрыстап түсінген өнерпазға Мұқағалидың поэзия кеңістігі ән әлеміндей болып сезіледі. Көк теңізге шыққандай шалқисың.  Айда­рың­нан жел еседі. Шабыт желкенін көтер де жүзе бер.

Ән  халықтық нақыштарымен құнды. Әсіресе, жас ком­пози­тор­лар­­­дың бұл қағиданы ескергені жөн. Себебі ақын шығармаларына ден қойған композитор мұқағалитанушының рөлін атқарады. Ән шы­­ға­ратындар кейде ақынның жоғарғы леппен жырлаған сөздерін музыканың мұңлы ноталарына күштеп бағындырады. Керісінше, мұңлы өлеңдер эстра­далық жеңіл әуеннің жетегінде кетеді. Ондай шығарманы халық сүйініп қабылдамайды. Абай атамның тіркесін сәл өзгертіп «сөз түзелді, тыңдаушым, саз түзелсін» десек бәріне түсінікті болар.

– Ақынның бесінші мерейтойынан не жаңалық күтеміз?

– Жұрт  өзі ұнатқан тұлғаға барлық жақсылықты тілейді. Мұқағали секілді заңғар ақынның тойы республикалық мәртебемен дүркіресе дейді. Әрине, оқырманның ойын жақсы түсінеміз. Алайда, тарихи тұлғалардың мерейтойларын бүкіл елдік деңгейде қай кезде атау ке­ректігін белгілеген заң бар. Амандық болса оған да алыс емес,  он жыл қалды. 100,125,150,175 жылдықтар болып жалғасады. 90 жылдық та керемет мерейтой. Бірақ ол өз заңдылығы бойынша ай­мақ­тық өлшемге бағынады. Сондай негізде қаржы-қаражат қарас­тырылады.

Десек те, мерейтойға демеушілік жасайтын қоғамдық сипат­тағы  ұйым­дастыру жұмыстарына  тосқауыл жоқ. Мемлекеттік емес ұйым­дар қандай шешімдер қабылдайды, оны өздері белгілейді. Мұқағалиға ар­налған мұндай игілікті істер аз емес. Мәселен, «Мұқағали Мақатаев» халықаралық қоғамдық қоры «Қазығұрт» бас­пасымен біріге отырып ақынға арналған он томдықты шығармақшы. Оныншы кітабы библи­ография. Ақын шығармалары қайда жария­ланды, Мұқағали туралы кім не жазды, оны қайсы басылымнан табуға болады деген секілді сан алуан сұрақтардың жауабын енді оңай кезіктіресіз.  Бұл – ізденушілер үшін үлкен көмек. 

Екінші ерекшелік – көркем фильм. Мемлекеттің мұрындық болуы­мен «Мұқағали» атты толық метражды кино экранға жолдама алады. Киноөнімнің тұсаукесері күздің ортасында өтеді деп жоспарлануда. Сценарийдің авторлары – Жүсіпбек Қорғасбек, Болат Қалымбетов, Ғазиз Насыровтар. Режиссері Болат  Қалымбетов. Сөйтіп,  Мұқағали Мақатаев  кинокейіпкер ретінде көрерменмен қауышады.

Фильмде қаламгерліктің тыныс-тіршілігі, табысы мен тар­ты­­сы, әдеби ортаның әрекеті мен харакеті, «өмірде ақын­дар­дың бәрі жалғыз» екені баяндалады. Нұрғиса Тілендиев пен Бауыржан Момышұлына қатысты жайлар көпшілікке ұсыны­лады. Тағдырына тура келген серігі Лашын мен ақын қарындасы Фаризаның бейне­лері де суреттелген. Бұл фильм – Мұқағали туралы көркемсуретті кионтуындының басы. Шығарма соны­сымен құнды және сонысы­мен қызық. Өткен жылы ғылыми ізде­ністер нәтижесінде “Мұқағали тілі сөздігінің”  жарық көргенін де айта кеткеніміз жөн.

Уақыт өткен сайын Мұқағали мұраларының жаңа парақтары жар­­­қырап ашылуда. 90 жылдық мерейтойдың ерекшелігі қандай де­генде, осыларды тілге тиек етеміз.

– Жоғары жақтың ресми шешімі жоқ екеніне қарамастан  күллі қазақ жұрты 9 ақпанды Мұқағали күні деп ұғады. Жер-жерде поэзия мерекелері өтеді. Соған қарап түйген ойымыз мынандай, Мұқағали күнін заңдастыратын мезгіл жеткен сияқты. Сіздің пікі­ріңіз қандай?

– Қаламгер үшін елдің құрметіне бөленуден артық  бақыт жоқ. Мұндай ұлы мәртебе кез-келген жазушының пешенесіне бұйыр­майды.  Сондықтан, 9 ақпанның беделі биіктемесе аласармақ емес.

Сіз мәселені дұрыс қозғап отырсыз. Бұл өзі назар аударатын жай. Мақатаевтың атақ-даңқына сай келетін шара. Сондықтан, біздің та­рап­тан  қарсылық жоқ. Тек оны күн тәртібіне  шығарудың өзін­дік тәртібін сақтаған жөн. Алдымен белсенді топтың ұсынысы дайындалады. Ол  облыс деңгейінде қаралып, жергілікті биліктен толық қолдау табуы керек. Одан кейін ұйғарылған хаттамалар министр­лікке жолданады. Біз Үкіметтің қарауына береміз. Содан кейін  ғана мемлекеттік   шешім қабылданады. Заңдық негізге сай келетін  «Мұқағали күні» белгіленіп қалар деп үміттенемін.

– Ниетіңізге рахмет, Ақтоты ханым! Осы сөзіңізбен-ақ бізді  қуандырдыңыз. Сөздің соңында он алты жылдық тарихы бар «Мұқағали» журналының оқырмандарына жолдайтын қандай сәлеміңіз бар?

– Ақын – оқырмандарымен мәңгі. Мұқағали мұрасы – өлең сүйер қауымның бәріне ортақ. Халқымыздың баға жетпес байлығы. Ақын аманатын арқалап жүрген журналға, оның «көкірегі сезімді, тілі орамды» оқырмандарына толағай табыс тілеймін!

– Әңгімеңізге рақмет!  

  Әңгімелескен Батық МӘЖИТҰЛЫ